Het is mij altijd een gruwel geweest als een leraar voor een klas staat, het boek in de hand heeft en uit het boek onderwijs geeft of als hij een schrift heeft, waarin hij genoteerd heeft wat hij vragen wil, en steeds hierin kijken moet. Zeker, het kind denkt niet meteen daaraan met zijn gewone bewustzijn; maar de kinderen zijn pienter in hun onderbewustzijn en men ziet, als men er oog voor heeft, dat zij in zichzelf zeggen: ‘Die weet het helemaal niet wat ik leren moet. Waarom moet ik dat leren, wat hij niet weet?’ Dat is altijd het oordeel in het onderbewustzijn bij kinderen, die uit een boek of schrift door een leraar worden onderwezen.
Men moet op zulke niet meetbare factoren, op zulke details in het onderwijs bijzonder veel acht slaan. Want zodra het onderbewustzijn van het kind merkt, de onderwijzer weet het zelf niet, hij moet eerst in zijn schrift kijken, dan vindt het kind het onnodig om het zelf te leren.
Bron: Rudolf Steiner – GA 311 – Die Kunst des Erziehens aus dem Erfassen der Menschenwesenheit – Torquai – 14 augustus 1924 (bladzijde 60,61)
Eerder geplaatst op 27 juni 2011
De grote Rudolf Steiner Citatensite 
In één van zijn conferences noemt Fons Jansen dit verschijnsel ook. Zijn ‘schooljongen’ verzucht, wanneer hij ervaart dat hij uit zijn hoofd moet leren wat de leraar uit een boek doceert: ‘zijn die boeken dan uitverkocht?’
Ik weet uit ervaring hoeveel verschil het maakt of je bv. een verhaal vrij uit het hoofd vertelt of dat je het voorleest. Maar ik kon niet zonder een schriftje met wat ‘kapstokken’, vooral wanneer het een hoeveelheid mythologische namen betrof. Dat legde ik dan op de rand van mijn tafel en vanuit mijn ooghoeken ging het van de ene godheid naar de andere…..
Heb veel respect voor mensen die het zich kunnen eigen maken en kunnen opbrengen om les te geven of voor te dragen met een minimaal aantal hulpmiddelen. Fons Jansen:
Hierbij vraag ik me tevens af hoe Steiner zich zou opstellen ten opzichte van de mogelijke technologische toepassingen en hulpmiddelen die wij kennen in de 21e eeuw. Een Powerpoint presentatie bijvoorbeeld kan toch heel handig zijn, lijkt me, hoewel de fixatie dan natuurlijk niet al te zeer op het projectiescherm zou moeten komen te liggen, denk ik. Een uiterste vind je momenteel bij de zogeheten Steve Jobs-scholen, waarbij voorzichtigheid zeker geboden is: Minstens 10 Steve JobsScholen in augustus van start.
Aanvulling. Met O4NT, dat is Onderwijs Voor een Nieuwe Tijd, wordt stevig aan de weg getimmerd. Wekt ook internationale aandacht. Zie: de website O4NT.nl. Citaat tekstdeel uit persbericht van website Dyade.nl:
“Kenmerkend voor deze school is de inzet van de iPad volgens het principe elk kind een eigen apparaat. Daardoor is de aanwezigheid op school niet meer de hele dag nodig; de school zit deels in de iPad en die gaat mee naar huis en op reis. Ook is een vast lokaal en een eigen leerkracht niet meer aan de orde. De school is bovendien niet meer gebonden aan de schoolvakanties. Opvang en school lopen vloeiend in elkaar over: het gebouw is tussen half acht en half zeven open.”
Tja. Op zo’n school zou ik mijn kinderen, als ik ze zou hebben, niet doen.
Overigens, John, zou ik mijn kinderen ook niet op zo n school doen. Maar als hulpmiddel lijkt mij pc en tablet zeer goed.
Ja als hulpmiddel kan het dienst doen Ridzerd. Dat denk ik ook. Net als televisie, DVD enzovoort. En verder mogen mensen het natuurlijk zelf weten bij het maken van een schoolkeuze voor hun kinderen.
Ik herinner me vaag, dat eens iemand bij een euritmievoorstelling of een mysteriedrama aan Steiner voorstelde om in plaats van het decor een. achtergrond te maken met een projector. Steiner was daar fel op tegen.
Hugo Verbrugh heeft een heel boek geschreven over hoe slecht televisie wel niet is voor kinderen. Dus computers, tablet pc enz. zal ook allemaal wel niet goed zijn. Het lijkt soms wel dat bij de antroposofen zowat alles verkeerd is. Een glaasje wijn bijv. is zowat een halve doodzonde.
Nou ik heb niets tegen computers, tablets, DVD’s enzovoort Ridzerd. Integendeel zelfs, dat blijkt wel. Antroposofen zijn trouwens toch ook niet van de blauwe knoop. Zie recent nog de reactieruimte onder je blogbericht Rode wijn, een zeer eigenaardig medisch voorschrift (22-7-2013).
Wel is de vraag wat verstandig om (welke) kinderen en jongeren wat vanaf welke tijd in welke vorm aan te bieden (1) als onderdeel van een leerplan, vanuit (2) welke pedagogisch-didactische uitgangspunten en (3) gezien welke menskundige gezichtspunten.
Ik ben overigens zeker niet tegen computers en dergelijke binnen het onderwijs, maar je kunt daarmee mijns inziens zeer zeker in doorschieten en in illusies vervallen. Zeker bij kinderen op basisschool leeftijd. Zie met name de berichtgeving daarover in deze reactie van me. (O4NT en Steve Jobs Scholen.)
Steiner was niet anti technologie, maar wel een voorstander van verstandig gebruik van dat soort middelen; voor doordachte en gepaste invoering en introductie, niet klakkeloos en met blind vertrouwen toegepast en in bedrijf gesteld.
Ja, weet ik, John, ik ken je goed genoeg om te weten dat jij niets tegen pc’s enz. hebt. Maar ik vroeg me wel net als jij af hoe Steiner tegenover deze technologische middelen zou staan. Zo dacht ik aan dat geval van dat decor, wat iemand met een soort elektrische toverlantaarn op de wand wou projecteren. Steiner werd daar zowat kwaad over. In ieder geval was hij zeer verbaasd dat die vrouw dat voorstelde en dat zij zelf niet begreep dat zoiets ‘not done’ is. Maar goed, ik wou er maar over ophouden, anders kunnen we wel aan de gang blijven.
Ook is het mij goed bekend dat antroposofen over het algemeen niet in alle gevallen het drinken van wijn afkeuren. Ik herinner mij de reactie van Annelies Rhebergen nog goed, hoewel mijn geheugen anders vaak te wensen overlaat.
Verleden week zag ik een broer van me na anderhalf jaar weer. We hebben bijgepraat op een terras en ik nam daarbij vier biertjes, dronk gelijk met hem op. Geen probleem. Normaal gesproken drink ik geen alcohol, maar soms bij gelegenheid wel. En dit was dus een speciale gelegenheid.
Het kan zijn dat Steiner uit artistiek oogpunt die projectie van die elektrische toverlantaarn afwees. Misschien met de redenatie waarom iets voorschilderen met zo’n lantaarn, wat in plaats daarvan bijvoorbeeld beter door euritmisten of een wandschildering of boetsering of iets dergelijks voor het oog kan worden gebracht. Hij was trouwens te spreken over de mogelijkheid van reproductie van schilderijen. (Druk.) Dat vond hij een zegen.
Maar vind je bier ook lekker, John? Zelf lust ik geen bier en ook geen wijn
Wat ik nog wel kan drinke, is citroenbrandewijn of bessenjenever, maar ook daar vind ik niet echt veel aan. Zodoende heb ik al jaren geen alcoholische dranken gehad.
Ja een lekker koud biertje ik wel waarderen Ridzerd. Rode wijn op zich ook wel. Ook jonge jenever vind ik wel smaken. Maar ja, van mezelf ben ik al vurig genoeg. Heb ik geen alcohol voor nodig. Dus alleen bij gelegenheid, wat bij mij is uitgegroeid tot ‘bij hoge uitzondering’, want zoveel van die gelegenheden doen zich in m’n leven niet voor.
Die vraag is niet makkelijk in een algemeenheid te beantwoorden. Op veel plaatsen in de ped. voordrachten spreekt hij over ‘aanschouwelijk onderwijs’; maar ook over karakteriseren i.p.v. definiëren en dan is er nog het gezichtspunt van ‘fantasiearme’ en ‘-rijke’ kinderen. En dan de verschillende leeftijdsfasen. Om maar iets te noemen.
Steiners opvattingen over ‘aanschouwelijk onderwijs’ en ‘karakteriseren in plaats van definiëren’ zijn me bekend Pieter. En daar kan ik me ook in vinden. Ik vraag me dus af hoe hij die (pedagogische) uitgangspunten zou combineren met mogelijk gebruik van hedendaagse audio-/visuele hulpmiddelen. Leeftijdsfase en persoonlijkheid van het kind, respectievelijk kinderen in kwestie, vormen daarin ook bepalende factoren ja.
Ik denk dat Steiner, in deze tijd levend, daar ook een antwoord op gehad zou hebben,maar over dat antwoord wil ik niet nadenken John, ik zoek het zelf wel uit. Blij dat ik geen kleine kinderen heb. Mien
Ja Mien, ik denk dat Steiner daar zeker ook een antwoord op had gehad. Ik heb nooit kinderen gehad, maar ik zou ze, in goede samenspraak met een mij even denkbeeldige echtgenote, denk ik op een goede Vrije School doen.
Dat kunnen we hem niet meer vragen, dus zullen we zelf moeten zoeken naar een antwoord op basis van vele andere gezichtspunten. Die gezichtspunten zouden m.i. een vertrekpunt moeten zijn van het ‘waarom’.
Concreet: er zijn prachtige kinderboeken geschreven. Vele zijn verfilmd. Moet je die aan kinderen laten zien; op welke leeftijd dan. Velen van ons hebben de ervaring dat wanneer ze een al gelezen boek verfilmd zien, deze ontzettend tegenvalt ( ook al is deze film in alle opzichten nog zo perpect). ‘Ik had het me heel anders voorgesteld’. De eigen voorstelling (fantasie) komt in conflict met die van een ander…Omgekeerd kun je, na het zien van een film, het boek bijna niet meer lezen zonder die filmbeelden (van een ander) voor je te zien. Dat maakt in de kern ‘onvrij’.
Niet zelden heb ik meegemaakt dat kinderen – wanneer je zo’n prachtig kinderboek als voorleesboek neemt, zeggen: ‘Die ken ik al, die heb ik gezien.’
M.a.w. die is voorstelling geworden, dus ‘oud’. Daar is het leven uit. Daar laat de ziel zich niet meer in/door meenemen. Dat boek wordt ook niet meer gelezen. Film stimuleert het lezen niet.
Dat roept de gedachte op – in dit specifieke geval – (lang) te wachten met het aanbieden van zo’n verfilmde kinderroman.
Duidelijke en zinvolle praktijkvoorbeelden Pieter. Dank. Ja het komt nu op aan zelf doen op basis van eerder verworven en nieuwe inzichten. Hierin kunnen lerarencollege’s van vrije scholen de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap, sectie pedagogie ook een belangrijke gezamenlijke verantwoordelijkheid op zich nemen. Ook met behulp van moderne sociale media. Zie bijvoorbeeld een lezing van Andreas Neider in het Goetheanum (december 2012) voor een Jongerensectie van de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap:
Als het gaat om verantwoord omgaan met dit soort serieuze vraagstukken is daarbij nog een benadering in het geding die ik zeer serieus neem. Namelijk een notie van (1) een blijvende actieradius van Rudolf Steiner als (voortschrijdende) individualiteit blijvend verbonden met antroposofie, ook na zijn overlijden en (2) antroposofie als levend wezen, wezen antroposofia. Dus (3) én aan de slag gaan en zijn met juiste en valide en verder te ontwikkelen inzichten en ervaringen, lerarencollege’s en pedagogische secties daarbij, in dien mogelijk, nauw met elkaar samenwerkend, én (4) in de geest van Rudolf Steiner en de geest van antroposofie. Waarbij voorop blijft staan dat Vrije Scholen methodescholen zijn en uitdrukkelijk niet dienen als een onderwijsvorm voor antroposofen of antroposofen in de dop.
Jij ook bedankt, John. Wijze woorden met toekomstperspectief. Maar hoe staat het met ‘de tegenwoordigheid van geest’, hoe kan antroposofie ‘omgevormd’ worden voor een vruchtbare levenspraktijk – dat lijkt me de ‘eeuwigdurende’ vraag. Ook wat de vrijescholen betreft die daar – dat zeg je terecht – als methodenschool steeds aan zullen moeten blijven werken.
Toch komt het op de vrije school zelf ook voor dat er een tegendraadse reactie wordt opgeroepen, en ik spreek hier uit eigen ervaring.
Toen ik als 7e klas piepertje voor de eerste met euritmie werd geconfronteerd, en de juf op een verhoogd plateau allerlei voor mij toen onverklaarbare bewegingen maakte, en ze op mijn vraag geen tekst en uitleg wenste te geven, was ik er gauw klaar mee. Mijn gedachtengang was daar heel simpel over: Als jij dat niet kan of wil, kan ik dus ook nooit gaan geloven dat het goed voor me is, maar dan gaat het feest dus ook verder niet door, en Haike euritmiede zo het euritmielokaal uit.
En ja ik snap ook wel dat dit niks zegt over Steiner zelf en de pedagogische benaderingswijze die hij destijds al voor ogen had……